Utgorn 111 (Hydref 2022)
Cyflwynydd: Morgan Jones
| Dafydd Ddu Eryri | DAWI GRIFFITHS yn dwyn i gof ddauganmlwyddiant marw’r bardd, athro beirdd ac ysgolfeistr. Fe’i hanfarwoldyd yn un o sonedau mawr R. Williams Parry, “Ymson ynghylch amser” sy’n dechrau fel hyn: “Hon ydyw’r afon, ond nid hwn yw’r dŵr a foddodd Ddafydd Ddu..” |
| Mordaith Dau Gyfaill | GWAWR JONES yn adrodd stori afaelgar am Iorthryn Gwynedd a Thanymarian, dau weinidog amlwg yng Nghymru, a adawodd ddociau Lerpwl i hwylio dros yr Iwerydd i Efrog Newydd ar y llong “City of Paris” a thros fil o deithwyr ar ei bwrdd. Diweddodd y daith mewn modd hynod drist a theimladwy. |
| Helyntion William Morgan | ERYL OWAIN yn sôn am rai o’r helyntion annifyr a ddaeth i ran yr Esgob William Morgan. Er y croeso a’r canmol diddiwedd ynghyd â chywydd digri Rhys Gain a’i wyddau a Teigr, sef milgi gwyllt yr Esgob, bu pennod chwerw iawn yn ei hanes – pennod yr ymdaro â theulu Lloran Uchaf ac Ifan Meredydd, y cyfreithiwr. |
| Dirgelwch y Brenin Coll | Rhan gyntaf sgwrs BOB MORRIS. Y Brenin dan sylw yw Edward yr Ail a elwid Edward o Gaernarfon hyd nes iddo gael ei goroni yn 1307. Roedd perthynas agos rhyngddo a dau Gymro amlwg. |
| Gildas (2) | IESTYN DANIEL yn manylu ar Lythyr Gildas, prif waith ein hanesydd cyntaf un a ysgrifennwyd tua’r flwyddyn 520 – o bosib ar Ynys Echni. Mae’n colbio Maelgwn Gwynedd yn ddidrugaredd ac ymbilia arno i roi’r gorau i’w ddrygioni ac addoli Duw. |
Utgorn 110 (Haf 2022)
Cyflwynydd: Morgan Jones
| Apêl y Golygydd | Apêl GERAINT JONES am gefnogaeth i safiad di-ildio y Ganolfan hon yn erbyn Eglwys Bresbyteraidd Cymru am eu bod wedi diddymu ein hawliau ynglýn ã stiwdio Utgorn Cymru a’n gorchymyn i wagio’r ystafell rhag blaen er mwyn iddynt hwy gael ei gwerthu. Y canlyniad yw y gall y rhifyn hwn o Utgorn Cymru fod yr olaf un a bod y Ganolfan ei hun yn y fantol. |
| Saunders Lewis | SAUNDERS LEWIS yn adrodd Gweddi’r Terfyn, un o’i gerddi mawr olaf; yn cofio’r gymdeithas uniaith Gymraeg y bu’n byw ynddi yn Lerpwl a’r modd y dylanwadodd Emrys ap Iwan arno. |
| Cipolwg Teuluol | Cipolwg dadlennol R. TUDUR JONES ar fywyd teuluol yn Eifionydd yn cynnwys y cefndir crefyddol holl-bresennol, llongdddrylliad erchyll a ddaeth i ran un o’r teulu a mân betheuach difyr. |
| Hen Ŵr Pencader | GERAINT JONES yn dwyn i gof achlysur dadorchuddio cofeb Hen Ŵr Pencader o wenithfaen Trefor yn 1952. Ar ei daith trwy Gymru yn 1163 gofynnodd y brenin Harri II am ba hyd y llwyddai Cymru i wrthsefyll grym ac awdurdod Lloegr. Ond mynnodd un hen ŵr dienw, dewr, roi ateb grymus ac urddasol iddo. |
| Gildas | IESTYN DANIEL cyfieithydd tra chymeradwy ac awdurdod ar gefndir, bywyd a gwaith Gildas, ein hanesydd cynharaf. Rhoddodd Gildas le yn ei waith i’r modd y parhaodd dylanwad yr Ymerodraeth Rufeinig ar ein gwlad yn ei gyfnod ef. Hanai o’r Hen Ogledd, mae’n debygol ei fod yn ddisgybl i Cadfan, a bod tyndra rhyngddo ef a Dewi Sant a’i ddilynwyr. Ysgrifennai yn Lladin ac roedd ganddo wybodaeth o’r Frythoneg |
| Yr Esgob William Morgan
Haf Gwlyb 1922 “Ai lyf Cynafron” |
ERYL OWAIN yn crynhoi cynnwys ei lyfr difyr yn adrodd hanesion am yr Esgob ei hun, ei gartref a’i fro, a’i ymroddiad llwyr i’r gwaith o gyfieithu’r Beibl er gwaethaf bygythiadau ac anawsterau lu.
DAWI GRIFFITHS yn y cyfnod presennol o newid hinsawdd yn cael ei atgoffa o eithafion tywydd Haf 1922, ganrif union yn ôl, testun cywydd byr, byr, crefftus R. Williams Parry. Darn byrrach fyth, hwyliog, gan RICHARD HUGHES, Y CO’ BACH, y tro hwn yn dangos dawn arall oedd ganddo. |
Utgorn 109 (Gwanwyn 2022)
Cyflwynydd: Morgan Jones
| Cofio Tynged yr Iaith | Cofio Darlith Radio SAUNDERS LEWIS, 13 Chwefror 1962. Cyfle i wrando ar funudau olaf “Tynged yr Iaith” gyda sylw arbennig i ymdrech ddi-ildio Trefor ac Eileen Beasley am 8 mlynedd cyn llwyddo i gael papur y dreth yn Gymraeg ac wedi i 400,000 arwyddo deiseb. Yna recordiad o ran o’r cyfarfod yng Nghanolfan Uwchgwyrfai i anrhydeddu Eileen Beasley yn 2012, yn cynnwys cyflwyno englynion godidog Y Parifardd Ieuan Wyn iddi. |
| Pwy biau yr Esgob William Morgan? | ERYL OWAIN yn adrodd hanes dadlau tanbaid yn y wasg rhwng plwyfi Penmachno a Dolwyddelan am yr hawl i fod yn berchen ar Yr Esgob William Morgan, cyfieithydd Y Beibl i’r Gymraeg. |
| Canolfan Hafodceiri | SIANELEN PLEMING yn adrodd hanes sefydlu cynllun Hafodceiri : Canolfan Dreftadaeth ym mhentref Llithfaen ar odre deheuol mynyddoedd yr Eifl. |
| T. Artemus Jones | Ail ran sgwrs BOB MORRIS am y cyfreithiwr a’r barnwr enwog, yn cynnwys achos Syr Roger Casement, y diplomydd cydwladol a gyhuddwyd o deyrnfradwriaeth yn yr Old Bailey yn 1916. |
| Afon yng Nghlynnog | MARIAN ELIAS ROBERTS yn deisyfu ar i Lywodraeth Cymru ddiogelu enwau lleoedd yn statudol fel mater o frys trwy dynnu sylw at y cysylltiadau rhyfeddol rhwng afon y codwyd pont drosti ym mhlwy Clynnog yn 1777 ac un o “Englynion y Beddau”, Elidir Mwynfawr, ceffyl hynod, Afon Gweryd yn yr Alban a nifer o chwedlau eraill. |
| Y Co’ Bach | RICHARD HUGHES yr adroddwr yn parhau â straeon poblogaidd “Y Co Bach” o waith Gruffudd Parry, yn cynnwys hanes y dannedd gosod. |
Utgorn 108 (Gaeaf 2022)
Cyflwynydd: Morgan Jones
| T. Artemus Jones | BOB MORRIS, yr hanesydd poblogaidd, yn dwyn i gof fab i saer yn Ninbych a ddaeth yn un o fargyfreithwyr mwyaf blaenllaw Cymru yn ei ddydd. Ymysg rhai o’i achosion enwocaf oedd amddiffyn W.J. Parry adeg Streic Fawr y Penrhyn, a’r drwgweithredwr Coch Bach Y Bala. |
| Syr Hugh Ellis Nannau | R. TUDUR JONES, trwy gyfrwng dyddiaduron ei daid, yn gweld patrwm bywyd ar Stad y Gwynfryn yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg fel ffiwdaliaeth. |
| Menter Plas Carmel | ELFED GRUFFYDD, un o gymwynaswyr mawr Gwlad Llŷn, yn sôn am y modd y llwyddwyd i ddenu cyllid i adfer capel bach Carmel, Anelog, a’r tŷ dan yr unto yn ogystal â’r siop. Bydd y tŷ ar gael i’w osod i deulu lleol yn y dyfodol agos ac mae’r siop/bwyty/arddangofa eisoes yng ngofal pâr ifanc brwdfrydig. |
| Pais Dinogad | DAWI GRIFFITHS yn gweld patrwm bywyd blentyn bach mewn hwiangerdd a drosglwyddwyd ar dafod leferydd o genhedlaeth i genhedlaeth o’r chweched ganrif. Fe’i hysgrifenwyd tua’r ddeuddegfed ganrif ac mae hi yma o hyd. |
| Llysenwau Bangor | HOWARD HUWS yn cael hwyl ar rannu â ni ran o’i gasgliad helaeth o lysenwau gwreiddiol ardal Bangor. |
| Y Co’ Bach | Y llysenw enwocaf oll hanner canrif yn ôl oedd Y Co’ Bach (o Gaernarfon), ffefryn llwyfan yr hen Noson Lawen. Yma ceir ei hanes ef, Yr Hen Fodan (ei wraig), a Wil Bach (eu mab), yn Eisteddfod Bangor, 1971. RICHARD HUGHES yw’r adroddwr. |
Utgorn 107 (Hydref 2021)
Cyflwynydd: Morgan Jones
| Johnny Owen | GERAINT JONES, Golygydd yr Utgorn, yn dwyn i gof y bocsiwr pwysau bantam o Ferthyr Tudful, a fu’n byw a marw wrth ei waith. |
| Dinas Emrys | DAWI GRIFFITHS yn mwynhau dringo i ben hen gaer Dinas Emrys yn Nantgwynant, Eryri, safle o bwys yn hanes Cymru y cysylltir chwedlau am y ddraig wen a’r ddraig goch â hi ac y cafwyd tystiolaeth archaeolegol ddifyr ynddi. |
| Syr Hugh Ellis Nannau | R. TUDUR JONES yn sylwi ar berthynas Sgweiar y Gwynfryn â’i weithwyr mewn byd tlawd, caled, yn nyddiaduron ei daid, Robert Williams, saer coed y Gwynfryn. |
| Creulondeh annynol am wrthod cytuno i bleidleisio i Geidwadwr. | MARIAN ELIAS ROBERTS yn adrodd hanes gorthrwm ffiaidd landlordiaeth ddidostur y bedwaredd ganrif ar bymtheg ym Mhenllyn, Meirionnydd ac am ymdrech un ffermwr i oresgyn creulondeb annynol a thorïaidd meistr tir yn dilyn etholiadau seneddol. |
| Madrun Nyfain | JINA GWYRFAI, Curadur Amgueddfa Forwrol Nefyn, yn sgil darganfod sgerbwd menyw mewn cist garreg yno yn ddiweddar, oedd yn hanner cant oed rhwng 1165 a 1270, yn agor ein llygaid i gyfnod allweddol yn hanes Cymru. |
| W. Gilbert Williamss | GARETH HAULFRYN WILLIAMS wedi ei swyngyfareddu gan arloeswr dylanwadol ym maes hanes lleol a chymwynaswr mawr Hanes Cymru. |
Utgorn 106 (Haf 2021)
| Cyflwynydd: Morgan Jones | |
| Gwreiddiau yn Eifionydd | R. TUDUR JONES, un o gewri’r ugeinfed ganrif, yn adrodd stori gartrefol, ddifyr am ddyddiadur gwaith ei dad sydd yn cynnwys rhai arferion cymdeithasol colledig ymysg hyd at dair cenhedlaeth o seiri meini. Byrdwn y stori yw ei bod yn hen arfer mewn rhannau o’n gwlad i losgi holl bapurau’r teulu wedi iddynt farw, a hynny er dirfawr golled i bawb. Recordiwyd y sgwrs hon chwarter canrif yn ôl. Y 28ain o Fehefin eleni yw canmlwyddiant ei eni. |
| Enwau Lleoedd yn Eifionydd | MARGIAD ROBERTS yn parhau i’n goleuo ar darddiad rhai enwau lleoedd. |
| Dyn codi pwysau | ALWYN PRITCHARD, dyn codi pwysau go iawn, yn ein swyno â’i hanes ef ei hun yn bencampwr codi pwysau lled drwm Cymru ddeugain mlynedd a rhagor yn ôl, heb anghofio ei ddau gyfaill, Ieuan Owen, Caernarfon ac Eifion Hughes, ffermwr Brychyni yn Eifionydd â’i fôn braich syfrdanol o nerthol. |
| Dafydd William, Llandeilo Fach | DAWI GRIFFITHS yn tynnu sylw at drichanmlwyddiant geni Dafydd William, Llandeilo Fach, eleni – teiliwr, un o athrawon cylchynol Griffith Jones, Llanddowror, pregethwr a bardd. Fe’i hystyrir ymysg y dosbarth o emynwyr agosaf o ran safon at William Williams Pantycelyn ac Ann Griffiths. |
| Rhai meddyginiaethau ym myd anifeiliaid fferm
Hyn sydd yn ofid im |
ANNE ELIZABETH WILLIAMS, awdur Meddyginiaethau Gwerin Cymru, un o’n llyfrau pwysicaf un, yn codi cwr y llen ar rai meddyginiaethau ym myd anifeiliaid fferm tuag at wella dolur gwddw, rhyddni, moelni, pigiad draenen, niwmonia, y pas a phigiad neidr.
DAFYDD IWAN yn canu ei gân o’r saithdegau sydd yn edrych ar ein brwydr ni yng Nghymru fel rhan o frwydrau cyffelyb ledled y byd. |
Utgorn 105 (Gwanwyn 2021)
| Cyflwynydd: Morgan Jones | |
| Gerallt Lloyd Owen | Atgofion difyr EVIE WYN JONES am y Prifardd Gerallt Lloyd Owen a fu’n gyfaill agos ac yn gymydog iddo. |
| Ellis Bryn Coch | MARIAN ELIAS ROBERTS yn dwyn i gof yr arlunydd a’r cartwnydd athrylithgar Ellis Owen Ellis, Bryn Coch, Aber-erch, gan olrhain hanes ei Oriel y Beirdd, un o drysorau diflanedig ein cenedl. |
| Capel Bach Nanhoron | JOHN DILWYN WILLIAMS yn adrodd hanes Capel Ymneilltuol hynaf Gogledd Cymru sydd â’i ddyfodol bellach yn ddiogel. |
| Enwau Lleoedd yn Eifionydd | Y tro hwn, Bwlch, Drws a Llysiau yw pynciau ymchwil MARGIAD ROBERTS. |
| Llun gwerthfawr | Stori gyffrous GARETH HAULFRYN WILLIAMS am lun a ddarganfuwyd o fewn ffiniau Uwchgwyrfai a fu’n loes calon i deulu uchelwriaethol ond yn llawn llawenydd i rai estroniaid. |
Utgorn 104 (Gaeaf 2021)
| Cyflwynydd: Morgan Jones | |
| Llwythi Llongau Llŷn | Sgwrs ddifyr gan GARETH HAULFRYN WILLIAMS, cyn archifydd Gwynedd, am y cyfnod 300 mlynedd a rhagor yn ôl cyn bod sôn am y lôn bost pan ddibynnid llawer ar longau i gludo gwahanol nwyddau. |
| O.M. Edwards | DAWI GRIFFITHS yn dod â hanes OM Edwards i ben trwy olrhain ei hanes fel prif arolygwr addysg Cymru a chawn hanes ei wraig Elin a’i diwedd adfydus, ei ymlyniad yn ystod y Rhyfel Mawr at weithgareddau recriwtiol John Williams Brynsiencyn, John Morris Jones a Lloyd George ac am y “Syr” a gafodd yn wobr am yr ymlyniad ymerodrol hwn. |
| Afonydd Eifionydd | Y tro hwn aiff MARGIAD ROBERTS i ddilyn lli’r afonydd yn bennaf yng nghwmwd Eifionydd. Gŵyr pawb, mae’n debyg, am Dwyfor a Dwyfach, Glaslyn ac Erch, ond beth am afonydd Carrog a Ferlas, Henwy a Chwilogen, Colwyn a Faig? A llu o rai eraill. |
| Castell Gwrych | Sgwrs ddifyr gan BOB MORRIS am Gastell Gwrych ger Abergele a Felicia Hemans, bardd cynhyrchiol mawr ei dylanwad a dreuliodd ran o’i phlentyndod yno. Enillai fwy o arian am ei gwaith hyd yn oed na Jane Austen, Wordsworth a Tennyson. Dylanwadwyd rhywfaint arni gan y diwylliant Cymreig. |
| Nennius | DAFYDD GLYN JONES yn parhau â’i ddarlith gyfoethog ar Nennius, yr hanesydd cynnar, cynnar yn ein hanes. Yma mae ar drywydd tri o enwogion Cymreig: Maelgwn Gwynedd, y Brenin Arthur a Gwrtheyrn. |
Cylchgrawn Hanes llafar gwladgarol yw Utgorn Cymru a gyhoeddir yn chwarterol – Gwanwyn, Haf, Hydref, Gaeaf – i aelodau o’r Ganolfan ar ffurf cryno-ddisg neu MP3.
Ceir hyd at 80 munud o sgyrsiau difyr a safonol ym mhob rhifyn, yn ymwneud â Chymru a’r Gymraeg: Hanes, Llenyddiaeth, Cerddoriaeth a Gwleidyddiaeth ddi-flewyn-ar-dafod, yn cynnwys “Sêt y Gornel“ – golwg feirniadol y Golygydd ar y Gymru Vach a’i Sevydliad Seisnig, divater, clustvyddar.
Byddwn yn anfon cryno-ddisg o’r Utgorn yn ddi-dâl at gannoedd o ddeillion a rhai â nam ar y golwg.
-
Anfonir rhai copïau at Gymry alltud, nifer dda ohonynt yng ngweddill gwledydd Prydain ond hefyd cyn belled â Phatagonia, Yr Almaen, UDA, Norwy, Awstralia a Seland Newydd.
-
Gwirfoddol yw’r holl waith a wneir ar gyfer y cylchgrawn hwn a sicrhawyd gwasanaeth ac addewidion nifer fawr o wirfoddolwyr talentog i gyfrannu sgyrsiau neu eitemau ar ei gyfer.
|
Golygydd/Cynhyrchydd Ysgrifennydd Aelodaeth Dosbarthydd Archifydd Y Cyflwynydd |
Geraint Jones Dawi Griffiths Jina Gwyrfai Jina Gwyrfai Sarah G. Roberts Morgan Jones |
Pwy bynnag sydd yn awyddus i dderbyn y cylchgrawn, cysyllter â ni:
Utgorn Cymru, Canolfan Hanes Uwchgwyrfai, Clynnog Fawr, CAERNARFON, Gwynedd. LL54 5BT hanes.uwchgwyrfai@gmail.com 01286 660 655 / 546
Mae tanysgrifiad yr Utgorn yn gynwysedig yn y tâl aelodaeth. Gweler AELODAETH.